موضوع هشتم : عده زنان |
موضوع هشتم : عده زنانمعنی، حکمت، حکم شرعی، سبب، انواع عده. معنای عده: عده در لغت عرب به معنی شمارش است و از نظر شرعی به مدت زمانی گفته میشود که زنی برای حلال و جایز شدن ازدواج با مردی دیگر ـ برای اطمینان از عدم حاملگی و یا عزاداری و سوگواری برای شوهرش ـ صبر مینماید. حکمت عدهمراعات مدت عده برای آگاهی از وضع حاملگی مربوط به شوهر قبلی به خاطر جلوگیری از آمیخته ز شدن نسب فرزند است و در دنیای معاصر از طریق آزمایشهای پزشکی هم میتوان به وضع حاملگی زنان آگاهی یافت. همچنین به خاطر دادن فرصت کافی برای فکر کردن مرد و زن و آیندهنگری و تجدیدنظر در مورد جدایی و بازگشت به زندگی زناشویی و یا سوگواری به خاطر وفاداری به شوهر فوت کرده و احترام به مشاعر خانواده شوهر، و یا به خاطر پاسداری از حرمت و کرامت زن است تا موضوع حرف و گفتگوی دیگران و شایعهپراکنی نشود. بر این اساس مراعات عده برای همه زنانی که طلاق داده شده و یا شوهرانشان فوت نموده، یا نکاح شان باطل گردیده ـ حتی اگر زن سالمند و نازا هم باشد و دچار عادت ماهیانه نشود ـ لازم است؛ زیرا منتفی بودن علتی، سبب منتفی بودن علتهای دیگر نمیشود. حکم شرعی و سبب عدهمراعات عده برای همه زنانی که شوهرانشان با آنان همبستر شدهاند و براساس نکاحی صحیح یا ناصحیح به عقد نکاح او درآمدهاند، و از طریق طلاق یا فسخ نکاح از هم جدا شدهاند، واجب است، اما زمانی که پیش از عروسی و ارتباط زناشویی طلاق داده شود، نیازی به مراعات عده ندارد؛ زیرا خداوند متعال در اینباره میفرماید: ) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا ( (الاحزاب / 49) «ای کسانی که ایمان آوردهاید اگر زنان مؤمن را به نکاح خود درآورید، اگر پیش از آن که با آنها همبستری کنید، طلاقشان دادید. برعهده آنها عدهای که آن را در نظر بگیرید، نیست». دلایل واجب بودن رعایت عده: دلایلی در قرآن، سنت و اجماع برای واجب بودن مراعات عده توسط خانمها آمده است که عبارتند از: 1- قرآنخداوند متعال در اینباره میفرماید: ) وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوَءٍ ( (البقره / 228) «زنان طلاق داده شده باید مدت سه پاکی را انتظار بکشند». و میفرماید: ) وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا یَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا( (البقره / 234) «کسانی از شما که میمیرند و همسران را از خود برجای میگذارند (همسران باید) چهارماه و ده روز انتظار بکشند». و میفرماید: (وَاللَّائِی یَئِسْنَ مِنَ الْمَحِیضِ مِن نِّسَائِکُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِی لَمْ یَحِضْنَ وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ ( (الطلاق / 4) «و آن زنان شما که از عادت ماهانه مأیوسند ، اگر شک دارید (که عادت ماهانه دارند یا نه) عده آنها سه ماه است و دخترانی که هنوز عادت ماهیانه پیدا نکردهاند (نیز عدهشان سه ماه است) و مدت زمان عده زنان حامله وضع حمل آنهاست». سنت: رسول خداص فرمودهاند: «برای زنی که به خداوند و دنیای پس از مرگ باور دارد سوگواری بیش از سه روز جایز نیست ـ مگر برای فوت شوهر که چهارماه و ده روز برای ازدواج مجدد صبر مینماید». اجماع: علما و فقهای امت اسلامی در مورد واجب بودن مراعات عده اتفاقنظر دارند. انواع عدهعده دارای سه نوع مختلف است: 1- عده از طریق «قرءم یا عادت زنانه، 2- به وسیله عادت ماهیانه 3- وضع حمل. 1- عده از طریق عادت زنانهرعایت این عده که از نظر علمای حنفی و حنبلی، سپری شدن سه عادت ماهیانه و از نظر علمای شافعی و مالکی، سپری شدن سه بار پاک شدن و طهارت از عادت ماهیانه است، بر زنان مطلقهای واجب است که نکاحشان صحیح یا ناصحیح بوده و عمل زناشویی با آنها انجام گرفته باشد. 2- عده ماهیانهدخترانی که به سن عادت ماهیانه نرسیده و زنانی که به خاطر سالمندی عادت ماهیانه برایشان پیش نمیآید باید پس از طلاق و قبل از ازدواج مجدد سه ماه تمام صبر کنند، که از روز شروع و در پایان سه ماه قهری خاتمه پیدا میکند. همچنین زنانی که شوهرانشان فوت نموده و نکاحشان صحیح بوده ـ هرچند عمل زناشویی با آنها انجام نگرفته باشد ـ یا زنانی که در مدت طلاق رجعی قرار دارند باید مدت چهارماه و ده روز برای ازدواج مجدد صبر نمایند. 3- وضع حملبر زنانی که هنگام بارداری طلاق داده میشود یا شوهران آنها فوت مینمایند، واجب است که تا وضع حمل، از ازدواج مجدد خودداری کنند؛ زیرا خداوند متعال در اینباره میفرماید: ) وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ( (الطلاق / 4) «مدت زمان زنان باردار تا وقتی استکه وضع حمل بنمایند». چنانچه خانمی به هنگام گذرانیدن عده عادت ماهیانه متوجه حامله بودن خود گردید، عده او از عده عادت ماهیانه به عده وضع حمل تبدیل میشود. همچنین اگر خانم نوجوانی که قبلاً عادت ماهیانه نداشته و خانم سالمندی که عادت ماهیانهاش قطع گردیده، در اثنای گذرانیدن مدت سه ماه، عده عادتشان عود نماید، عده آنها از مدت سه ماه به سه پاکی یا سه عادت ماهیانه مبدل میشود. در دو مورد عده عادت ماهیانه به عده ماهیانه تبدیل میشود: 1- هرگاه خانمی عده را از طریق عادت ماهیانه آغاز کند و پس از مدتی به خاطر رسیدن به سن سالمندی عادت او قطع شود، عده اش را به روش عادت سه ماهه میگذراند. 2- هرگاه خانمی که طلاق رجعی داده شده و عدهاش را آغاز کرده باشد، سپس شوهرش فوت کند، عده طلاق رجعی او به عده وفات شوهر تبدیل میشود. سوگواری شرعی زنان: هرگاه فامیل نزدیک خانمی مانند برادر، عمه، مادر، عمو و ...، فوت کند، میتواند تا مدت سه روز از آرایش، استعمال بوی معطر، کشیدن سرمه بر چشم، استعمال حنا و استفاده از زینتآلات و لباسهای رنگارنگ خودداری نماید، اما هرگاه شوهرش فوت کند، این سوگواری او تا مدت چهارماه و ده روز واجب است ادامه پیدا کند؛ زیرا از ام سلمه روایت شده که: «برای هیچ خانمی که به خداوند و آخرت ایمان دارد روا نیست بیش از سه روز برای کسی سوگوار باشد، مگر برای شوهر خود که تا چهارماه و ده روز میتواند به عزا بنشیند» خانمی که شوهرش فوت کرده، مدت چهارماه و ده روز سوگواری را در منزل همسری میگذارند، اما خانمی که طلاق رجعی داده شده لازم نیست که آن مدت را به عزا بنشیند، اما اکثر علما آن را برای آن خانم نیز مستحب میدانند. خانمی که شوهرش فوت کرده در مدت چهارماه و ده روز عزاداری برای کارهیا ضروری روزانه میتواند از منزل خارج شود، اما حتماً باید شبها به منزل خود بازگردد. همچنان که گفته شد سوگواری بر خانمی که شوهرش فوت کرده واجب است و حنفیه آن را بر زنان مطلقه طلاق بائنه صغری و کبری واجب میشمارند، اما اکثریت فقها آن را مستحب میدانند و زنانی که از طریق طلاق «رجعی یا بائن» طلاق داده شدهاند از نظر حنفیه نه شب و نه روز را نباید از منزل خارج شوند، اما شافعیه میگویند تنها در صورتی زن در حال گذرانیدن عده میتواند منزل را ترک کند که ضرورتی وجود داشته باشد. لازم به یادآوری است که چنانچه منزل شوهری در ایام گذرانیدن عده برای همسر ناامن باشد میتواند محرمی را نزد خود نگاه دارد یا به خانه یکی از محارم خود منتقل شود و در مدت عزاداری برای شوهر فوت کرده استحمام، شانه کردن، نظافت، پاسخگویی به تلفن و برخی رفت و آمدهای معمولی با خویشاوندان جایز است. نفقه زنان در مدت عدهالف- تأمین نفقه زن مطلقه در طلاق رجعی ـ چون حکم همسر را دارد ـ بر شوهرش واجب است. ب- همچنین تأمین نفقه زنی که عدهاش را از طریق وضع حمل میگذراندن واجب است؛ زیرا خداوند متعال فرمودهاند: ) وَإِن کُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ ( (الطلاق / 6) «چنانچه زنان (مطلقه) باردار بودند، تا زمانی که وضع حمل مینمایند، نفقه (و مخارج) آنها را فراهم کنید». ج- خانمی که طلاق بائنه داده شده و عدهاش را میگذراند، از نظر حنفیه نفقهاش بر شوهر واجب است؛ زیرا باید تا پایان عده به خاطر تعلق آن به شوهر صبر کند؛ اما مالکیه و شافعیه میگویند: تأمین مسکن او بر شوهر واجب است؛ زیرا خداوند متعال در اینباره فرموده است: ) أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنتُم مِّن وُجْدِکُمْ( (الطلاق / 6) «همانجا که خود سکونت دارید،به قدر استطاعت خویش آنها را هم مسکن دهید». د- فقها در این مورد اتفاقنظر دارند که نفقه خانمی که شوهرش فوت کرده در مدت گذرانیدن عده از مال شوهر واجب نیست؛ چون رابطه همسری آنها با مرگ شوهر قطع شده است، اما مالکیه میگویند باید در مدت عده در منزل شوهر باقی بماند، اما اگر شوهر مستأجر بوده و کرایه منزل را قبلاً پردخت ننموده ماندن خانم او در منزل اجارهای واجب نیست. سخن پایانیدر رابطه با بُعد تمدن و انسانی، دینی، فرهنگی، معنوی، اجتماعی و اقتصادی نظام خانوادگی اسلامی : نهاد خانواده: در اسلام نهادی الهی و استوار است که در عرصههای دینی، انسانی، پیشرفت، تمدن، فرهنگ، معنویت، اجتماع و اقتصاد دارای ابعاد، مقاصد و اهداف دامنهداری در حال و آینده است؛ زیرا براساس امور ثابت و ماندگار زیر استوار میباشد: دین و اخلاق: نظام خانواده از نظر اسلام به وسیله دیوار محکم و استوار ایمان و اخلاق محافظت میشود و آسایش، استقرار، تفاهم، استمرار و ماندگاری را در آن ضمانت مینماید و به وسیله عشق به کار، سازندگی، قناعت و پرهیز از بیهودگی و پوچی زشت و ویرانگر زمینههای لازم را برای آنکه نهاد خانواده بتواند رسالتش را در زندگی در جهت کسب رضایت، فضل، محافظت و بخشش خداوند به انجام برساند، فراهم مینماید. در واقع زندگی خانواده در سایه ارزشهای دینی و اخلاقی، پایههای اطمینان و خاطرجمعی متقابل میان زن وشوهر را استوار مینماید و از آلوده شدن به خیانت به روابط همسری و دروغ جلوگیری مینماید و استقرار و آرامش کافی را فراهم میسازد و همه افراد خانواده را به تعاون و احترام متقابل وادار مینماید؛ زیرا دین انسان را به خداوندش ارتباط میدهد و در پیدا و پنهان هراس از او را در دل دارد و از طرف دیگر ارزشهای اخلاقی، مانعی مهم و حیاتی در جلوگیری از ارتکاب فساد، فحشا و بیبندوباری است و اساس زندگی زناشویی را بر خیر و نیکی قرار میدهد. عرصه تمدن: اما در بُعد تمدن و تعالی مادی، مدنی، معنوی و اخلاقی، نهاد خانواده در فضایی آرام و بدون جار و جنجال به تلاش، تربیت و سازندگی میپردازد و از کرامت، منزلت و شخصیت انسان پاسداری میکند. و از محیط و فضای داخلی و خارجی منزل با مراعات مقررات بهداشت و نظافت حمایت مینماید؛ زیرا «پاکی نیمه ایمان است» و برای قیام و حرکت فراگیر در راستای رسیدن به اصول و ارزشها و آرزوهای بلند انسانی و جامعهای پیشرفته و پیشگام با دیگران، همکاری مینماید. بُعد انسانی: مسلمانان اساس روابط خود را با دیگران برمبنای معیارهای ایمان، دوستی متقابل انسانها، معاشرت محترمانه همسایگی و دوستانه و حمایت از مال و ناموس او در هنگام غیبت، مسافرت، احترام و اکرام به آنها به هنگام حضور و پرهیز از داد و فریاد، درگیری، اذیت، آزار و تجاوز به حیثیت و حرمت دیگران قرار میدهند. بُعد فرهنگی: خانواده مسلمان به آموختن علم و دانش عشق میورزند، و با آغوش باز به استقبال ارزشها و زیباییهای دانش، هنر، معرفت و رفتار پسندیده میروند و الگویی ارزشمند از زندگی خانوادگی و اجتماعی را در ابعاد ایمانی، اخلاقی، تربیتی، اقتصادی، سیاسی، زبان و فرهنگ برای دیگران ارائه میدهند. 1. بُعد معنوی : فضای عطرآگین ایمانی و معنوی خانواده مسلمان برپایه ایمان به خداوند و دنیای پس از مرگ استوار است. عرصه تلاش و تکاپوی اعضای آن برای گسترش دامنه آرامش، اطمینان، محبت و پرهیز از اضطراب، تشنج، فروپاشی و دیگر ناهنجاریهاست و همه عواملی که زمینه ناراحتی و نگرانی را فراهم مینمایند از میان برمیدارند و همه نیازهای بهداشتی، مادی و معنوی را در دسترس قرار میدهند؛ زیرا تلاوت و تدبر در قرآن، طناب نجات غرقشدگان، آرامشبخش دلهای هراسان و پنجره امید بر روی غمناکان است، مدام خود را تقویت مینمایند و به وظایف و عبادتهای دینی مانند: نماز، روزه، زکات و امر به معروف و نهی از منکر عمل میکنند؛ زیرا: الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ( (الرعد / 28) «آگاه باش تنها با یاد خداوند است که دلها آرامش مییابند». بُعد اجتماعی : مسلمانان مدام در راستای منافع عمومی بدون تبعیض میان مسلمانان و غیرمسلمان، پیشگام هستند و برای گسترش خیر، نیکی، محبت اجتماعی، تفاهم و تعاون با دیگران در پیدا و پنهان از هیچ تلاشی دریغ نمیورزند و از طریق عبادت زکات فقرا و مستمندان را مورد حمایت قرار میدهند، به عیادت بیماران میروند و از سختیها و مصیبتها با دیگران اظهار همدردی مینمایند و صفا، صمیمیت و دوستی را در میان مردم گسترش میدهند و شعار همیشگی آنها اسلام و احوالپرسی است و مدام چهرههایشان شادمان و درخشان است. «هرچند خود نیازمند باشد، رفع نیازمندی دیگران را بر خود ترجیح میدهند». پذیرایی از مهمان را دوست میدارند، اهل سخاوت و بخشندگی هستند، با بخل، تنگچشمی و خواری میانه خوشی ندارند و از تهدید و هراسانیدن دیگران پرهیز مینمایند؛ زیرا پیامبر گرامی اسلامص در اینباره فرمودهاند: «به هیچ وجه روا نیست که مسلمانی، مسلمانی دیگر را مورد تهدید قرار دهد». بُعد اقتصادی : از نظر اسلام بخش اقتصادی خانواده براساس روش «اعتدال و توازن» در دخل و خرج و پرهیز از ریخت و پاش، بخل و تنگچشمی استوار است و کوتاهی در مورد وظایف و غرق شدن در باتلاق و ولخرجیهای غیرضروری و بیارزش را روا نمیشمارد و هزینه و مخارج را به امور ضروری و برای رفع نیازهای اساسی اختصاص میدهد و از انبار کردن اشیاء لوکس و اشرافی و بدون استفاده و خواستههای نامطلوب سیریناپذیر پرهیز مینماید؛ زیرا چنین روشی زمینه را برای برنامهریزی سالم برای درآمد و مخارج خانواده فراهم میسازد و از روی حساب و کتاب خرج مینمایند و خود را در باتلاق بدهکاریهای کوتاه و درازمدت ـ به ویژه وامهای دارای ربا و سود ـ غرق نمیکنند و همه این احتیاطکاریهای ضروری، زمینه را برای بالا رفتن میزان رشد، آموزش، سلامت، رفاه و آسودگی خاطر پدر، مادر و همه اعضای خانواده فراهم مینماید و آنها را از بسیاری مشکلات و لغزشهای زیانبار مصون مینماید. کار و تلاش سالم و سازنده فراوان خانواده در محیطی پاک و محترمانه و همکاری زن مسلمان در همه طرحها و پروژههای مفید و سودآور به شرطی که به مسئولیت او در خانواده، حرمت و کرامتش خدشهای وارد ننماید، بسیار مطلوب است، همچنین اندیشیدن و برنامهریزی برای مراحل آینده زندگی ضروری است. این است راهی و شیوهای که لازم است خانواده مسلمان آن را در پیش گیرد و من در ممالک شرق و غرب اغلب خانوادههای مسلمان را اینگونه دیدهام و چنانچه در برخی از خانوادههای مسلمان مظاهری نفی و ناهنجاریهای ناروا. عیوبی وجود دارد به دلیل جهل و ناآگاهی و عدم پایبندی به بانگ و فراخوانی شریعت خداوند قرآن و سنت رسول خداست. پدیدهای که برخی از خانوادههای مسلمان را در عقبماندگی، تباهی، سرگردانی و انحراف قرار میدهد. از آنجا که خانواده مسلمان همه سعی و اهتمام خویش را از همان آغاز پایهریزی و در ادامه آن، در مراعات مقررات شریعت اسلام به کار میگیرد، در مقابل دشمنیها و رویاروییهای دشمنانی که تلاش مینمایند بیبندوباری و روابط نامشروع را میان پسران و دختران جوان گسترش بدهند، بسان قلعهای استوار و حفاظت شده در میآید. و تا زمانی که خانوادهها به راه و رسم، مقررات و مسئولیتهای دینی خود پایبند باشند، هیچ خطری جدی داخلی و خارجی نمیتواند کانون گرم آنها را مورد تهدید قرار دهد و واقعیت و آمارها نشان میدهد که خانوادههای مسلمان در زمینه روابط خانوادگی سالم و همراه با عشق و محبت میان زن، شوهر و فرزندان و احترام به سالمندان الگو و نمونهای متمدنانه و بینظیرند. سپاس و ستایش پروردگاری را که به یاری او خوبیها کامل میگردد. پایان |